Oddolne tworzenie kultury? Celem projektu „Oddolne tworzenie kultury. Wielostanowiskowe studium porównawcze” było badanie oddolnych praktyk kulturowych, praktyk instytucjonalnych oraz relacji między nimi.
W tym celu prowadziliśmy przez 3 lata badania etnograficzne, w ramach których przeprowadziliśmy setki wywiadów, posiadających elementy zarówno otwarte, jak i ustrukturyzowane, prowadziliśmy obserwację uczestnicząca, wykonywaliśmy zdjęcia i rejestracje filmowe.
Następnie przygotowaliśmy 55 studiów przypadku: opisów konkretnych sytuacji, miejsc, działań, które umożliwiły nam uchwycenie różnych aspektów obserwowanych zjawisk i ukazanie wpływu przecinających się wymiarów polityki kulturalnej, ekonomicznej, administracyjnej, historycznej na oddolne praktyki o różnorodnym charakterze, o czym szerzej dalej. Realizują one, w mniejszym lub większym stopniu, wytyczone cele takie jak:
- identyfikowanie kulturotwórczych praktyk społecznych w wymiarze lokalnym i regionalnym zarówno o formach tradycyjnych, jak i wynikających ze współczesnych przemian (np. w kontakcie z nowymi technologiami);
- wskazanie szczególnie ważnych obszarów działania polityki kulturalnej, ekonomicznej, administracyjnej, historycznej z perspektywy potrzeb wynikających z działań lokalnych i regionalnych;
- analiza odbioru działań instytucjonalnych w społecznościach lokalnych zróżnicowanych ośrodków, np. zarówno dużych miast, małych miast, jak i wsi;
- opisanie różnorodnych oddolnych praktyk kulturowych pojawiających się w odpowiedzi na działania instytucjonalne;
- udokumentowanie zmian kulturowych w zakresie np. spędzania czasu wolnego, wytwórczości, percepcji kultury narodowej i regionalnej;
- porównanie dynamiki zmian w różnorodnych wymiarach lokalnych, społecznych, demograficznych;
- analizowanie współczesnego kanonu kultury narodowej w kontekście przemian politycznych, procesów globalizacji, użytkowania nowych mediów.
Każdy z tych 55 przypadków ukazuje jakiś model realizacji praktyk kulturowych i relacji między instytucjami a obywatelami. Dążyliśmy do tego, żeby uchwycić nie tylko specyfikę konkretnych zjawisk czy działań i opisać ich historie, lecz także by jednocześnie poprzez te wskazać pozytywne przykłady prowadzenia polityki kulturalnej, ekonomicznej, administracyjnej, historycznej, czy lokalnych praktyk – zarówno instytucjonalnych, jak i oddolnych – które zasługują na wsparcie instytucjonalne. Rozpoznanie charakteru zarówno praktyk oddolnych, jak i instytucjonalnych jest według nas nie tylko poznawczo bardzo ciekawe, lecz także niezbędne do właściwego administrowania kulturą.
W niniejszym tekście – oprócz tego, że opiszemy sposób konstruowania terenu i doboru poszczególnych przypadków – wskażemy ważniejsze wnioski wynikające z zastosowania metody porównawczej.
Konstruowanie terenu badań
W badaniach etnograficznych teren badań pojmuje się już nie tylko jako konkretną, zamkniętą przestrzeń fizyczną, lecz także jako nieciągłą przestrzeń praktyk. Dlatego, gdy konstruowaliśmy teren – czy raczej tereny – naszych badań, to podążaliśmy za wyłaniającymi się wątkami badawczymi i naszymi rozmówcami. Nie kierowaliśmy się podziałami regionalnymi, bo dziś nie da się tworzyć map formacji kulturowych, czyli opisywać zasięgów występowania konkretnych fenomenów kulturowych, co było tak charakterystyczne na przykład dla antropologii przedwojennej. Przyjęliśmy natomiast założenia tradycji chicagowskiej w socjologii, w ramach której uznawano, że porównywanie skrajnych przypadków jest najbardziej inspirujące poznawczo (Barney G. Glaser, Anselm L. Strauss; Everett Hughes). Dlatego do badania wybraliśmy lokalizacje charakteryzujące się różnym potencjałem ekonomicznym i społecznym, a także uwzględniliśmy zróżnicowanie poziomu kapitału kulturowego. Dobór badanych przypadków był zatem kształtowany dynamicznie przez badane pola rozumiane w duchu socjologii Pierre’a Bourdieu. Prowadziliśmy badania w zróżnicowanych lokalizacjach – w obszarze miejskim, małomiasteczkowym i wiejskim. Nie są one reprezentatywne w sensie reprezentatywności statystycznej – stworzenie reprezentatywnej próby przy tak zdefiniowanych pytaniach badawczych, jak w niniejszej propozycji projektu, nie jest możliwe. Przyjęta przez nas metodologia badań pozwala za to postawić pytania, na które studia zorientowane ilościowo nie udzieliłyby odpowiedzi.
Tematy poszczególnych studiów przypadku związane były ze specyfiką badanych miejsc lub – by ująć rzecz precyzyjniej – wynikały z tego, co w danym miejscu zaobserwowaliśmy. Przyjęte ogólne założenia były „weryfikowane” przez teren. To dopiero w terenie podjęliśmy decyzje, które z wyłaniających się wątków (tematów) są najważniejsze i najbardziej interesujące dla realizowanego tematu badań. Gdy prowadziliśmy wstępne rozpoznania koncentrowaliśmy się na wartościach estetycznych (stroje, dekoracje domów, ulic, samochodów, elementy architektury tradycyjnej i nowoczesnej) i społecznych (rodzinnych, zawodowych, sąsiedzkich i innych form integracji lokalnych), a także przyglądaliśmy się różnym formom zinstytucjonalizowania działań (stowarzyszenia, zespoły artystyczne, O.S.P., koła gospodyń wiejskich) oraz praktykom związanym ze sferą ekonomiczną (formy mobilizacji lokalnych zasobów poprzez festyny, spotkania, zbieranie datków; zmiany struktury zatrudnienia wynikające z emigracji i imigracji). Owszem mieliśmy pewne przeczucia badawcze, gdyż korzystaliśmy z wcześniejszych doświadczeń terenowych, ale staraliśmy się pokazać, jak splot pewnych czynników wpływa na to, jak ludzie tworzą kulturę. Etnolodzy wielokrotnie podkreślali, że podobne uwarunkowania (kontekst) mogą owocować różnymi rozwiązaniami (Geertz 2003, Rabinow 1982). Podobnie w przypadku doboru rozmówców: zawsze związany ze specyfiką opisywanych przypadków.
Zbadaliśmy szeroki wachlarz przestrzeni społecznych oraz instytucji, takich jak biblioteki, lokalne ośrodki kultury (domy kultury, świetlice i instytucje paralelne), pozostałości instytucjonalne po lokalnych ośrodkach cepelii, zespoły śpiewacze, lokalne gazety i portale internetowe, szkoły i wspierane przez nie koła zainteresowań, sklepy, targi, domy handlowe, ośrodki O.S.P., urzędy i wiele innych.
W niektórych analizach koncentrowaliśmy się na tym, w jaki sposób kształtują się relacje obywateli z władzą instytucjonalną. Warto zaznaczyć, że istotna byłą przy tym była dla nas koncepcja badań praktyk zainspirowana teorią Michela de Certeau (2008), zgodnie z którą twórcze działania kulturowe aktorów społecznych (obywateli) podejmowane są niekiedy w opozycji do oficjalnych działań instytucjonalnych. Badaliśmy zatem nie tylko współpracę, lecz także prowadzenie taktyk oporu czy działania mające na celu „przechwytywanie” instytucji.
Inne w większym stopniu poświęcone były opisowi różnych wymiarów oddolnych praktyk kulturowych, takich jak m.in. twórczość artystyczna (w szczególności ludowa, ale także np. tworzenie muzyki), działalność kół gospodyń wiejskich, kreatywność w zakresie tworzenia (i przerabiania) maszyn i narzędzi, tworzenie treści medialnych, dzielenie się nimi i umieszczanie ich w sieci, formy kultywowania tradycji lokalnych, kibicowania, poznawania i tworzenia historii lokalnej oraz przekazywania wiedzy o niej. Uwzględniały także to, w jaki sposób lokalne ośrodki administracyjne traktują owe działania.
Antropologiczne badania porównawcze
Choć badania prowadzone w ramach poszczególnych modułów dotyczyły odmiennych aspektów lokalnych działań, to pojawiają się jednak powracające motywy, które spajają cały projekt i umożliwiają porównywanie. Analizę porównawczą można prowadzić dwojako: tematycznie i za pomocą operatorów pojęciowych.
Analiza tematyczna
Pierwsza metoda polega na porównywaniu kontekstów badanych przez nas praktyk i działań, analizie czynników kształtujących sytuacje społeczno-kulturowe z nimi związane (analiza tematyczna). Dobrymi przykładami mogą być społeczno-kulturowe aspekty jedzenia, ubierania się, aktywności fizycznej.
Analiza teoretyczna
Druga metoda wykorzystuje do analizy pojęcia teoretyczne, porządkujące materiał w poprzek wątków tematycznych. Wypracowaliśmy zestaw operatorów pojęciowych, które stały się poręcznymi narzędziami analitycznymi. Znalazły się wśród nich: oddolność i instytucjonalność, formy współdziałania i współpracy, media i technologia, tożsamość i różnica.